BESCHRIJVING MEER EN BERG

Het uitgestrekte terrein van het voormalig Provinciaal Ziekenhuis Meer en Berg ligt in de strandvlaktezone aan de noordzijde van Bloemendaal. Aan de westzijde ligt de Brederodelaan, aan de noordzijde de gemeente Velsen. In 1844 wordt het 17de-eeuwse landgoed Meer en Berg verkocht aan de Provincie Noord-Holland. Naar ontwerp van J. D. Zocher jr. (1791-1870) verrijst hier het krankzinnigengesticht Meer en Berg, later Provinciaal Ziekenhuis Meer en Berg genaamd.

Meer en Berg is het eerste gesticht in Nederland dat buiten de stad is gebouwd en markeert in opzet en behandeling van de patiënten een nieuwe fase in de psychiatrische geneeskunst in Nederland.

Het hoofdgebouw van het voormalig Provinciaal Psychiatrisch Ziekenhuis, thans Park Brederode, is in carré gebouwd hoofdgebouw en werd in 1848 voltooid naar het ontwerp van de architect J.D. Zocher jr. Het werd opgetrokken in statige, classicistische stijl, wat een bewuste keuze was. Het pand moest medisch gezag uitstralen en de onrust van de krankzinnigen in toom houden. De kliniek bestond in eerste aanleg uit vier vleugels rondom een vierkante binnenplaats en een lange smalle gang tussen de oost- en westvleugel. Het was gebouwd volgens het zogenaamde carré-corridorprincipe. De smalle corridor scheidde het gebouw in een vrouwen- en mannenzijde. In en rond het middenpaviljoen waren ondermeer magazijnen, woningen voor artsen, een regentenkamer, een apotheek en keukens opgenomen. De vleugels kenden de verdeling in klasse. De oostvleugel was bedoeld voor de eerste en tweede klasse en voorzien van gemeubileerde eetzaaltjes, salons en kleine slaapkamers. De noord- en zuidvleugels waren voornamelijk bestemd voor de derde klasse en kende grote slaapzalen en verblijfszalen. De westvleugel bezat met name werkkamers en winkels, en een aantal isoleercellen. De westvleugel was maar één bouwlaag hoog in tegenstelling tot de overige vleugels die twee bouwlagen hoog waren. Alle vleugels waren voorzien van een brede gang als verkeersruimte. Op strategische plekken in het gebouw bevonden zich toiletgroepen, pompen en badkamers met uiteenlopende badinrichtingen voor straal-, stort-, douche- en dropbaden. Langs de buitengevels bevonden zich veelal langgerekte veranda’s, zodat patiënten bij regenachtig weer toch van de buitenlucht konden genieten.

BETEKENIS PROVINCIAAL ZIEKENHUIS MEER EN BERG VOOR PSYCHIATRIE IN NEDERLAND

De geschiedenis van dit gesticht begint formeel omstreeks 1800. Dan ontstaat in Nederland het inzicht dat krankzinnigheid genezen kon worden. De bestaande medische aanpak die bestond uit het toedienen van medicijnen had tot op dat moment weinig effect. Bovendien leefden patiënten in erbarmelijke omstandigheden. De basis van de hervorming lag besloten in de gedachte dat een krankzinnige na behandeling weer moest kunnen terugkeren in de maatschappij en dat de behandeling in een daarvoor bestemd instituut diende plaats te vinden. Arbeid, lichaamsbeweging (non-restraint behandelmethode), ontspanning en hygiëne zouden de lichamelijke, morele en intellectuele vermogens van de patiënten stimuleren (moral treatment).

In 1818 werd door Willem I een koninklijke besluit genomen, het zogenaamde 'Menschlievend Besluit', dat veel gevolgen had voor de behandeling en huisvesting van geesteszieken in Nederland. Vanaf dat moment dienden inrichtingen de genezing van patiënten als belangrijkste doel te hebben en dienden de gebouwen daartoe geschikt te zijn. Verder dienden geesteszieken als aparte categorie zieken beschouwd te worden in plaats van als gevangene te worden bekeken. Naar aanleiding van dit besluit werden langzaam maar zeker vernieuwingen doorgevoerd in de lokale gestichten. In het Willem Arntsz Huis in Utrecht gingen deze vernieuwingen op instigatie van professor dr. J.L.C. Schroeder van der Kolk het verst. Er ontstonden hier gescheiden afdelingen voor mannen en vrouwen, geneeslijke en ongeneeslijke patiënten en luidruchtige lijders. Om verveling tegen te gaan werden werkplaatsen en ontspanningsruimten gecreëerd. Bovendien kwamen badkamers met verschillende soorten baden tot stand (badverpleging) en waar ook dwangstoelen waren opgesteld. Er werd ook steeds meer onderscheid gemaakt in stand. Er waren zalen voor de behoeftige klasse, de burgerklasse en de aanzienlijken.

Omdat uiteindelijk de vooruitgang bij de andere gestichten ver achterbleef bij die van Utrecht, zette Schroeder van der Kolk zich in voor een heel nieuw stelsel van krankzinnigeninrichtingen. Dit leidde in 1841 tot de eerste krankzinnigenwet. Deze wet, die grotendeels gestoeld was op de ideeën van Schroeder van der Kolk, gelastte onder meer de volledige controle van de overheid over de behandeling en verpleging van geesteszieken. De verantwoordelijkheid over de inrichtingen werd in de nieuwe wet gelegd bij de provincies. Die konden kiezen uit de bouw van een nieuw eigen gesticht of zich aan te sluiten bij een gesticht in een andere provincie.

De nieuwe wet stimuleerde in de provincie Noord-Holland de plannen voor de bouw van een nieuwe inrichting. Dit kwam met name door de beslissing van Amsterdam en Haarlem om hun eigen inrichtingen op te heffen als er een provinciaal gesticht gebouwd zou worden. Verder heeft de invloed en de druk van een aantal voor-aanstaande medici en bestuurders te Amsterdam een grote rol in de totstandkoming gespeeld. Door een speciaal opgerichte commissie werd bepaald dat het nieuwe gesticht een gemengd gesticht moest worden. Verder moest het ongeveer driehonderd lijders kunnen herbergen en bij voorkeur in de duinstrook gelegen zijn. Nadat in de loop van 1842 en 1843 genoeg geld bij elkaar gebracht was, werd in 1843 besloten de bestaande hofstede Meer en Berg te Bloemendaal aan te kopen. Vervolgens stelde de provincie de architect J.D. Zocher jr. aan voor het ontwerp van het hoofdgebouw én het omliggende park, dat bij de behandeling van de patiënten een belangrijke rol zou gaan spelen. Ook werd hij gevraagd de bestaande hofstede Meer en Berg van een nieuwe voorgevel te voorzien. Dit zou immers de directeurswoning van het gesticht worden. In 1846 werd een begin gemaakt aan de bouw van het gesticht. In 1848 werd het voltooid. De lage ligging op grondwaterrijk terrein tussen de duinen en de strandwallen maakte mogelijk dat het gesticht van een eigen watervoorzieningsysteem kon worden voorzien. Op het terrein kwamen dan ook dertien à veertien pompen tot stand. Uiteindelijk is Meerenberg het enige provinciale gesticht dat in ons land gebouwd is.

OMSCHRIJVING VAN HET COMPLEX EN DE WETTELIJKE BESCHERMING

Het voormalig hoofdgebouw met bijbehorende gebouwen als het theater, de katholieke kapel, de schoorsteen uit 1919 en de drie waterpompen zijn in 2016-2021 gerenoveerd en of in oude stijl herbouwd, met in achtneming van de geldende regels en normen van rijksmonumenten. Het voormalige ziekenhuis is in 44 woningen gesplitst en draagt als gezamenlijke naam het ‘Carre van Bloemendaal’

Oostzijde:

De Oostzijde bestaat uit de voormalige hoofdingang, de klokkentoren en hoofdgebouw met veranda’s. Allen in oorspronkelijke stijl gerenoveerd

image3

image5

Zuid- en Noordzijde:

Ook de Zuid- en Noordzijde zijn aan de buitenkant in oude staat hersteld. Aan de binnenzijde zijn diverse woningen gecreëerd rondom door splitsing van bestaande gangen en verpleegafdelingen. Ook hier zijn de overkappingen van de veranda’s in oude stijl herbouwd en lopen de terrassen door in het aangrenzende park.  Aan beide zijdes zijn door de architect van de renovatie waterbakken gecreëerd die de voormalige aanbouw symboliseren

image1

image6

image2

Westzijde inclusief kapel, theater en schoorsteen

Tijdens de renovatie is veel werk gegaan in het terugbrengen in oorspronkelijke staat van de kapel en het theater (hoge plafonds, veel glas in lood etc). Ook de schoorsteen is compleet gerenoveerd en verstevigd. Helaas was een deel van de oorspronkelijke gebouwen aan de westzijde niet meer te restaureren, echter zijn deze in oude stijl opnieuw opgebouwd, en vormen zij een geheel met het hoofdgebouw, en doen recht aan het oorspronkelijke ontwerp door Zocher.

Naast bovenstaand genoemde onderdelen, zijn er sinds de bouw in 1847 diverse gebouwen toegevoegd rondom het hoofdgebouw, zoals bijvoorbeeld het voormalig mortuarium en voormalige protestante kerk. Deze vormen geen direct onderdeel van het (voormalige) hoofdgebouw. Stichting Meer en Berg zich primair richten op het hoofdgebouw inclusief voormalig theater, kapel, schoorsteen en waterpompen (Carre van Bloemendaal). Maar in het geval van de organisatie van activiteiten, significante onderhoudswerken en in overige gevallen waar dit relevant is, zal zoveel mogelijk samengewerkt worden met de eigenaren van gebouwen rondom het Carre van Bloemendaal.

EEN GROOT ALGEMEEN BELANG

Het hoofdgebouw (Carre van Bloemendaal) van het voormalige Provinciaal Ziekenhuis 'MEERENBERG' is van algemeen belang vanwege cultuurhistorische, architectuur- en bouwhistorische, stedenbouwkundige en ensemble waarden.

Het complex heeft cultuurhistorische waarde:

• als eerste speciaal voor krankzinnigen gebouwd gesticht, gekenmerkt door de ontwikkeling binnen de psychiatrie naar de 'moral treatment' en de 'non restraint' behandelmethode en de aandacht voor zaken als klasse, geslacht, veiligheid, gezondheid en tijdsbesteding. Dit kwam tot uiting in de inrichting en de architectuur van de diverse bij- en dienstgebouwen, die tezamen een nieuwe fase in de Nederlandse psychiatrie markeren en waarvan geen ander voorbeeld bewaard is gebleven;
• als prominente vertegenwoordiger van de Nederlandse psychiatrische ziekenhuizen vanwege de belangrijk rol die het speelde voor de nationale en internationale ontwikkeling binnen de psychiatrie;
• vanwege het pionierskarakter van het ziekenhuis in medisch, sociaal en economisch opzicht;
• vanwege de voortrekkersrol in de Nederlandse psychiatrische ziekenhuisbouw;

Het complex heeft architectuur- en bouwhistorische waarden:

• vanwege de typologie, architectonische concepten, gehanteerde stijlvormen;
• vanwege het belang van de gebouwen voor het oeuvre van de architecten J.D. Zocher jr., A. van der Linden; en F.W.M. Poggenbeek;

Het complex heeft stedenbouwkundige en ensemblewaarden:

• vanwege de weloverwogen situering in de duinen, te midden van de natuur, wat een therapeutische werking had op de patiënten, wat de mogelijkheid schiep om in de nabijheid van het gesticht te wandelen en te werken;
• vanwege de weloverwogen situering op een lager niveau aan de voet van de Kennemerduinen, waardoor het water uit de duinen dwars over het terrein stroomde;
• vanwege de situering op het terrein van de voormalige hofstede Meer en Berg;
• als uniek voorbeeld van een groot, buiten stedelijk psychiatrisch ziekenhuis met bijgebouwen en tuinen uit de negentiende eeuw, die bovendien tezamen een zelfonderhoudend geheel vormen;
• vanwege de functionele samenhang met en de betekenis voor de sociaaleconomische en ruimtelijke ontwikkelingen in de kernen Santpoort-zuid en Bloemendaal-Duinlustpark;

STICHTING MEER EN BERG

ORGANISATIESTRUCTUUR

De Stichting Meer en Berg is opgericht op X XXXXX 2021. Het bestuur bestaat uit de volgende leden:

• Enrico Karsten, Voorzitter
• David Faber, Secretaris
• Paul Vonk, Penningmeester

Het bestuur heeft zich nadrukkelijk uitgesproken dat, zoals ook in de statuten staat aangegeven, alle inkomsten van de stichting zullen worden aangewend voor het behoud van het cultuurhistorische, architectuur- en bouwhistorische, stedenbouwkundige erfgoed van het Carré van Bloemendaal.

Naast het bestuur is er een groep vrijwilligers die die activiteiten willen organiseren en andere bijdragen willen en kunnen leveren ten behoeve van de realisatie van de doelstellingen van de Stichting.

DOELSTELLING VAN DE STICHTING

De doelstelling van de Stichting Meer en Berg is het behouden van het cultuurhistorische, architectuur- en bouwhistorische, en stedenbouwkundige erfgoed van het voormalige hoofdgebouw, theater, kapel, schoorsteen en waterpompen inclusief het binnenterrein en de tot het gebouw behorende buitenring begrenst met een zogenaamde HaHa (samen het “Carré van Bloemendaal”), alsmede het behouden van de structurele gaafheid daarvan, alles in de ruimste zin van het woord

De visie die aan deze missie ten grondslag ligt, is dat deze combinatie van waarden en betekenissen niet verloren mag gaan en juist ten dienste moet blijven staan aan iedereen die geïnteresseerd is in en wil leren van het architectonische pionierskarakter alsmede van de psychiatrische zorgontwikkelingen vanaf de 19de eeuw.  

ACTIVITEITENKALENDER 2022

Conceptontwikkeling

Het ontwikkelen van een communicatieconcept om de doelgroep met een eenduidige en krachtige boodschap te bereiken. Er zullen meerdere concepten worden ontwikkeld. Eea zal middels internetsite en sociale media worden uitgedragen

Evenementen

Open monumenten dag 9 September 2023
Met dit evenement willen zij gezamenlijk de aandacht voor het Carre van Bloemendaal  vergroten door dit bijzondere Nederlands cultureel erfgoed toegankelijk te maken en het daarmee te behouden voor een breed publiek.

Openingstijden
za 9 sep. 10:30- 15:00

• 10.30-11.00 uur: jazzoptreden Lynn Mae
• 11.00-12.00 uur: verhalen uit eerste hand over ‘het psychiatrisch ziekenhuis in de duinen’ - door voormalig medewerkers: verpleegkundigen Hans van Klink en Jan Drost
• 12.00-12.30 uur: Bezichtigingen binnenterrein
• 12.30-13.00 uur: jazzoptreden Lynn Mae
• 13.00-14.00 uur: verhalen uit eerste hand over ‘het psychiatrisch ziekenhuis in de duinen’ - door voormalig medewerkers: verpleegkundigen Hans van Klink en Jan Drost
  
• 14.00-14.30 uur: Bezichtigingen binnenterrein
  
• 14.30-15.00 uur: jazzoptreden Lynn Mae

Open dag voor oud medewerkers en/of patiënten (TBD)

Het gedeeltelijk openstellen van het Carré van Bloemendaal voor oud medewerkers van de inrichting. Geregeld komen er verzoeken om dit te organiseren.

Periodieke openstelling met en zonder rondleidingen (TBD)
Openstellen van het monument tijdens bepaalde (zon- en feest)dagen, en rondleidingen verzorgen. (bijvoorbeeld Koningsdag activiteiten, kerstmarkt)

Overige activiteiten
Momenteel is de Stichting in oprichting. Er zijn een aantal creatieve ideeën die zullen bijdragen aan de doelstelling van de Stichting, en deze zullen in de komende maanden verder worden vormgegeven.